Zgoda Sandomierska (Consensus sendomiriensis) była dokumentem unikatowym w skali europejskiej, a nawet światowej. Zgodę sygnowano w 1570 r., a więc w momencie, gdy drogi konfesji protestanckich rozeszły się bezpowrotnie. Dlatego również poza Polską dokument zyskał szybko wyjątkowe znaczenie dla kultur protestanckich wszystkich wyznań. W latach 1586/7 i 1605 Zgoda została wydana drukiem w Palatynacie. W XVII w. była najczęściej cytowanym dokumentem w pracach irenicznych teologów i projektach porozumienia wyznań w Rzeszy, Anglii, Francji i Niderlandach.

Celem projektu jest zbadanie procesów recepcji Zgody sandomierskiej w Europie w epoce nowożytnej.  Bazę źródłową badań stanowią rękopisy przechowywane w archiwach w Warszawie, Krakowie, Kórniku, Toruniu, oraz w Berlinie, Herrnhut, Pradze, Zurychu i Bethlehem (USA); a także opublikowane zbiory korespondencji teologów protestanckich, wydane drukiem dzieła historiograficzne oraz pisma polemiczne i ireniczne.

Analiza recepcji Zgody rzuci nowe światło na znaczenie siedemnastowiecznego irenizmu oraz rolę polemik konfesyjnych w tworzeniu tożsamości wyznaniowej. Nowe oblicze irenizmu zamierzam ukazać poprzez analizę różnych ról Zgody sandomierskiej w dziełach teologów wzywających do porozumienia wyznań. Pragnę wykazać, że nawet w pismach teologów ireniczynych recepcja Zgody – wbrew deklaracjom autorów – nosiła wyraźne cechy wyznaniowe i stanowiła przyczynek w kształtowaniu kultur konfesyjnych. Wykorzystywaniu Zgody do celów wyznaniowych zamierzam nadać miano „konfesyjnego irenizmu”.

Zgoda sandomierska była porozumieniem między polskimi kalwinistami, luteranami i braćmi czeskimi w sprawie interkomunii i administracji Kościołów. Na synodzie w Sandomierzu delegaci przyjęli również wyznanie wiary, które było wszak jedynie tłumaczeniem na język polski Drugiej Konfesji Helweckiej Heinricha Bullingera.

Czytaj dalej

W Rzeczypospolitej Zgoda sandomierska była podstawą współpracy organizacji kościelnych Małopolski, Wielkopolski i Litwy. W Małopolsce i na Litwie dominowało w XVI wieku wyznanie ewangelicko-reformowane (kalwińskie), z którym zaczęła współpracować Jednota braci czeskich działająca w Wielkopolsce.

Czytaj dalej

Maciej Ptaszyński jest profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Studiował historię i filozofię na uniwersytetach w Warszawie i Berlinie. W latach 2002-2006 należał do DFG Graduate School “Contact Area Mare Balticum: Foreignness and Integration in the Baltic Region” w Greifswaldzie. W latach 2012-2013 i 2017-2018 był profesorem wizytującym na Uniwersytecie Johannesa Gutenberga w Moguncji.

Doktoryzował się w Warszawie w 2007 roku rozprawą na temat profesjonalizacji duchowieństwa protestanckiego w Księstwie Pomorskim 1560-1618. Monografia oparta na jego pracy doktorskiej została wydana w 2011 roku w języku polskim, a w 2017 roku w języku niemieckim jako “Beruf und Berufung. Die evangelische Geistlichkeit und die Konfessionsbildung in den Herzogtümern Pommern, 1560-1618, Göttingen 2017, Vandenhoeck & Ruprecht.

Publikował również artykuły w języku polskim, niemieckim i angielskim na temat historii społecznej duchowieństwa protestanckiego na Pomorzu oraz relacji między duchowieństwem a władzą świecką. Jego najnowsze projekty dotyczą polskiej reformacji oraz relacji między humanizmem a reformacją w Polsce. Ostatnio opublikował historię reformacji w Polsce: Reformacja w Polsce a dziedzictwo Erazma z Rotterdamu, Warszawa 2018, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Za tę książkę otrzymał Nagrodę Ministra Nauki za najlepszą monografię naukową na targach książki w Poznaniu w 2019 roku.

Ukończyła studia magisterskie z prawa oraz studia licencjackie z historii na Uniwersytecie Warszawskim. Obecnie jest studentką II roku studiów magisterskich z historii. W 2023 r. rozpoczęła studia doktoranckie w szkole doktorskiej nauk humanistycznych Uniwersytetu Warszawskiego w dyscyplinie historia. Temat rozprawy doktorskiej brzmi: „Prowincjonalne oświecenie. Jednota wielkopolska braci czeskich i Daniel Ernst Jabłoński (1699-1741)”. Od 2021 r. jest członkiem projektu badawczego „Recepcja Zgody sandomierskiej (1570) w Europie w XVI-XVIII w. Rola irenizmu w kształtowaniu kultur konfesyjnych”. Od 2023 r. jest również stypendystką w projekcie badawczym „Tłumaczenie tolerancji: koncepcje, teksty i pośrednicy między Polską a protestanckimi Niemcami (1645-1795)”. Interesuje się historią idei i historią religii w epoce nowożytnej.

Od 2021 roku doktorantka SDNH UW w dziedzinie historia zajmuje się historią społeczną Rzeczypospolitej Obojga Narodów za panowania Wazów. Obecnie bada religijność kobiet z rodu Radziwiłłów.

W 2018 uzyskał licencjat z historii na podstawie pracy  przygotowanej pod kierunkiem prof. Urszuli Augustyniak poświęconej Liber chamorum Waleriana Nekandy Trepki i ścieżkom nielegalnego awansu do stanu szlacheckiego. Tematem pracy magisterskiej był kościół i kler ormiański w Zamościu w XVII wieku. Absolwent Szkoły Edukacji PAFW i UW. Od października 2020 r. student SDNH UW, przygotowuje rozprawę doktorską pod tytułem Ormianie w miastach prywatnych nowożytnej Rzeczypospolitej – struktura rodzin, mobilność i procesy asymilacyjne w świetle rejestracji metrykalne. Od 2021 r. jest członkiem projektu badawczego „Recepcja Zgody sandomierskiej (1570) w Europie w XVI-XVIII w. Rola irenizmu w kształtowaniu kultur konfesyjnych”. Interesuje się nowożytną Rzeczypospolitą, historią społeczną, religii i mniejszości etnicznych a szczególnie Ormian.

John Dury (1596-1680) – jeden z przywódców europejskiego irenizmu, pochodził ze Szkocji, urodził się w Edynburgu, jednak swoją młodość spędził w Niderlandach, co pozwoliło mu pozyskać istotne w jego późniejszej działalności kontakty. Studia rozpoczął w Leyden, później w Sedanie – hugenockiej akademii, a potem na Oxfordzie. Po zakończeniu formacji uniwersyteckiej  został pastorem prezbiteriańskim. Jego pierwszą placówką był Elbląg, który był miastem handlowym, a także reformowanym. Pod koniec lat 70-tych XVI w. powstało przedstawicielstwo angielskie Kampanii Wschodniej, a kupcy angielscy przenieśli z Gdańska swój kantor i dlatego Dury jako osoba duchowna, a także intelektualista pojawił się w tym mieście. Jego pobyt w Elblągu zbiegł się z okupacją miasta przez wojska szwedzkie. Uważa się, że to pod wpływem Szwedów Dury zaangażował się w irenizm. Od około 1624 roku miał prowadzić poważne rozmowy z kanclerzem Oxenstiernem w celu doprowadzenia do pokoju eklezjalnego pomiędzy protestantami.

Jego główną misją życiową było zjednoczenie protestantów przeciwko katolikom. W czasie swojej pracy na rzecz połączenia kościoła protestanckiego współpracował z tzw. Kręgiem Hartliba (odsyłacz do biografii Hartliba), którego poznał podczas swojego pobytu w Elblągu. Aby osiągnąć swój cel wielokrotnie angażował się politycznie, ponieważ potrzebował silnego władcy protestanckiego, który wesprze go w jego działaniach irenicznych. Prawdopodobnie dlatego pomagał przy negocjacjach w wojnie 30-letniej z ramienia szwedzkiego. Poza już wcześniej wspomnianymi próbami nawiązania współpracy z królem Szwecji, Dury w latach 1630-1634 obrał innym kierunek poszukiwań sprzymierzeńców – niemieckich protestanckich książęt. Dury dzięki tym kontaktom i przychylności władców rozpoczął mediację w latach 1635-1641 pomiędzy Anglią, księstwami niemieckimi i Szwecją jednak powody polityczne uniemożliwiły te plany. Kiedy w Anglii wybuchły niepokoje, Dury od razu zajął się rozwiązywaniem sporów aż do 1649 roku. W tym czasie, pomimo braku zaangażowanie w sprawy pokoju eklezjalnego, dbał o pozyskiwanie informacji o sytuacji w Europie. Po przejęciu władzy przez Cromwella, Dury uznał, że dzięki niemu plany ireniczne mogą się powieść. Perspektywiczne plany lorda protektora spowodowały narodzenie się koncepcji, w której to Anglia miała być tym państwem protestanckim, który złączy inne. Udało mu się uzyskać poparcie Cromwella w 1654 roku.

Przez kolejne 6 lat, aż do Restauracji był agentem Cromwella do kościołów w Szwajcarii. Mimo silnego poparcia, nie udało się mu zbliżyć do swojego celu. Szczególnie, że po śmierci Cromwella, aż do swojej śmierci Dury był nie mile widziany w Anglii. I dlatego przez 20 lat, skupił się na negocjacjach na kontynencie, szczególne uznanie zyskał w Halle. Również Niderlandy czy Szwajcaria były otwarte na jego pomysły. Zmarł w Cassell w 1660 roku.

Dury był również pisarzem, około 80 prac przez niego napisanych zostało wydanych. Pod koniec swojego życia, stworzył bardzo dużo dzieł i pamfletów, niektóre zwierają pomysł na zjednoczenie się nie tylko protestantów, ale także i katolików. Zarówno treść jak i długość poszczególnych prac bardzo się różni. Podobnie jak większość myślicieli związanych z kręgiem Hartliba interesował się wieloma tematami. Poza kwestiami religijnymi, prawdopodobnie pod wpływem znajomości z Comeniusem (odnośnik do biografii Comeniusa) interesował się również problemem edukacji młodzieży protestanckiej.

Bibliografia:

• Batten, J. M. “John Dury, Advocate of Christian Reunion.” Church History 1, no. 4 (1932): 222–231.
• Greengrass, Mark, ed. Samuel Hartlib and Universal Reformation: Studies in Intellectual Communication. Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1994.
• Historia Elbląga. red. Andrzej Grotha, vol. II, I Gdańsk, 1996.
• “John Dury, Reformer of Education against the Radical Challenge.” Accessed June 14, 2022. https://journals.openedition.org/dossiersgrihl/3787
• Léchot Pierre-Olivier. 2011. Un Christianisme <sans paralite> : Irénisme Et Méthode Chez John Dury (v. 1600-1680). Paris: Champion.
• Turnbull, George Henry. Hartlib, Dury and Comenius: Gleanings from Hartlib’s Papers. Farnborough: Gregg, 1968.

Samuel Hartlib (1600-1662) – reformator, naukowiec i edukator, urodził się w Elblągu, jego ojciec był polskim bankierem, a matka angielką, córką angielskiego kupca ze wschodniej kompanii. Studiował najpierw na uniwersytecie w Królewcu, a potem w akademii w Herborn i na sam koniec na uniwersytecie w Cambridge. Prawdopodobnie od 1628 osiadł na stałe w Anglii, tuz po tym jak poznał Johna Duryego. Również niestabilna sytuacja polityczna w Elblągu mogła skłonić do zmiany miejsca zamieszkania. Na samym początku założył szkołę według swojej własnej idei, jednak musiał porzucić chwilowo swoje pomysły, ponieważ nie przyjęła się wśród społeczeństwa. Następnie przeprowadził się do Londynu, gdzie pod protekcja Johna Williamsa pracował nad rozwojem edukacji, rolnictwa, a także zajmował się pracą charytatywna na rzecz migrantów religijnych i prześladowanych protestantów w ich ojczyznach. Stał się jednym z bardziej rozpoznawalnych intelektualistów.

Jego celem życiowym było dążenie do edukacji społeczeństwa i rozwoju nauki. Dlatego stworzył sieć powiązań pomiędzy różnymi naukowcami z krajów europejskich, aby mieli możliwość wymiany i konsultacji swoich pomysłów. Funkcjonalność przesyłania dalej danych zapewniał poprzez przekazywanie listów osobom zainteresowanym. Warto też dodać, że listy bardzo często zbierały również informacje natury politycznej. Oczywiście, podobnie jak Dury, dążył do zjednoczenia wszystkich protestantów. Z tego powodu zawiązał tajny pakt z Durym i Comeniusem 13 marca 1642 roku aby wspólnie pracować nad eklezjalnym pokojem, edukowaniem młodzieży i reformą edukacji w duchu prawdziwej mądrości. Za czasów Cromwella otrzymywał od niego pensje, która skończyła się wraz z jego reputacją po restauracji. Hartlib zmarł prawdopodobnie w Oxford w 1662 roku.

Bibliografia:

• Greengrass, Mark, ed. Samuel Hartlib and Universal Reformation: Studies in Intellectual Communication. Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1994.
• Historia Elbląga. red. Andrzej Grotha, vol. II, I Gdańsk, 1996.
• Turnbull, George Henry. Hartlib, Dury and Comenius: Gleanings from Hartlib’s Papers. Farnborough: Gregg, 1968.

Jan Amos Komensky (Comenius) (1592-1670) – reformator edukacji, przywódca braci czeskich w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, urodził się w Nivinicach na Morawach, pochodził z mieszczańskiej rodziny, która należała do wspólnoty braci czeskich. Comenius również do niego dołączył. Studiował na uniwersytecie w Heidelbergu. Od 1616 jego kariera jako duchownego przybrała szybki obrót, najpierw został ministrem, a po 4 latach pastorem, natomiast w czasie prześladowań braci przez Habsburgów stał się liderem i dużą cześć swoich współbraci przyprowadził do polskiego Leszna (1628). Z jego inicjatywy powstało tam gimnazjum, które miało na celu edukacje w filozofii Comeniusa.

Jego głównym celem była reforma edukacji, aby stała się dla wszystkich taka sama i tak samo dostępna, nie ważny był stan, płeć czy narodowość. Jego idee stały się popularne i w 1638 roku Królestwo Szwecji poprosiło go o konsultacje w sprawie poprawy krajowego systemu edukacji. Jednak nie mógł przebywać na dworze królewskim, ponieważ nie był luteranem. Z tego powodu osiadł w Elblągu, również jako senior braci czeskich w Rzeczpospolitej pojawiał się na synodach, a także było obecny na Colloquium Charitativum w 1645 roku ( link do Colloquium). Chociaż było mu to odradzane przez jego ówczesnych sponsorów. Swoją działalnością zwrócił uwagę Johna Duryego i Samuela Hartliba (odnośniki do biogramów), którzy koniecznie chcieli sprowadzić go do Anglii w celu przeprowadzenie przez niego reformy szkolnej. Jednak, jego główne dzieło Pansophia nie zostało bardzo dobrze przyjęte i plany Hartliba nie mogły się tak łatwo powieść. Również nie mógł się tam wybrać ze względu na wojnę. W końcu w 1648 udało się Comeniusowi przybyć do Anglii, po skończonych reformach, został zaproszony do Transylwanii, gdzie został do 1654 roku wykładając na uniwersytecie protestanckim.

W 1655 podczas ataków Szwedów na Rzeczpospolite, Comenius ze swoimi współbraćmi poparli Szwedów, co przyczyniło się do utraty ich dobytku jaki i miejsca zamieszkania. Dlatego udał się do Amsterdamu, aby tam dalej pracować i działać. Zmarł w 1670 zostawiając wiele dzieł, również mających walor literacki i promujących kulturę czeską.

Bibliografia:

• Jan Amos Komeński a Europa w XVII Wieku. red. Barbara Sitarska Vol. IV, 2012 Siedlce,
• Mokrzecki, Lech. 1993. “Jan Amos Komeński w Prusach Królewskich.: Próba Analizy.” Rocznik Gdański, 1993,
• Turnbull, George Henry. Hartlib, Dury and Comenius: Gleanings from Hartlib’s Papers. Farnborough: Gregg, 1968.

Erazm Gliczner (1535-1603) – urodzony w Żninie w rodzinie mieszczańskiej Jakub i Doroty zd. Ninińskiej, był rodzonym bratem Mikołaja Glicznera (także uczestnika synodu sandomierskiego 1570 r.). Kształcił się w Żninie a następnie w Złotoryi u Trotzendorfa. Możliwe, że w czasie pobytu na Śląsku stał się zwolennikiem reformacji. Pełnił funkcję guwernera w Słucku a od 1554 r. kontynuował naukę w Królewcu. Związał się wówczas z dworem księcia Albrechta. Pod koniec lat 50. XVI w. wydał pierwsze dzieła na temat wychowania i edukacji oraz podręcznik prowadzenia gospodarstwa. Uczestnik synodu generalnego w Książu Wielkim w 1560 r. w związku ze śmiercią Jana Łaskiego. Pełnił funkcję ministra Kościoła reformowanego jednak z czasem przeszedł do Kościoła ewangelicko-augsburskiego i działał na terenie Wielkopolski. Zasłynął jako jeden z głównych propagatorów luteranizmu w Polsce. Podejmował starania na rzecz lepszej organizacji kościelnej, większej dyscypliny i czystości wiary. W latach 1564-5 walczył z napływającymi do Wielkopolski doktrynami antytrynitarskimi, przeciw którym wydał cztery rozprawy. Uczestniczył jako protokolant w synodzie luterańskim w Gostyniu w 1565 r. a już rok później objął stanowisko superintendenta ewangelicko-augsburskiego w Wielkopolsce. Starał się o nawiązanie współpracy między zborami pomorskimi i wielkopolskimi oraz zgodę pomiędzy ewangelikami augsburskimi, reformowanymi i Braćmi Czeskimi. W latach 1567-9 kaznodzieja w kościele NMP w Toruniu. Przyczynił się do wydania kancjonału i katechizmów – większego i mniejszego. Związany następnie z rodem Ostrorogów. W czasie dwudziestoletniego pobytu w wielkopolskim Grodzisku (1569-89) założył tam drukarnię, szkołę oraz rozpoczął kursy dla przyszłych duchownych. W kolejnych latach wydawał pisma przeciwko anabaptyzmowi oraz katolickiemu nauczaniu o czyśćcu. Zwołał do Poznania wspólne synody z Braćmi czeskimi w 1567 i 1570. Następnie uczestniczył wraz z bratem Mikołajem w synodzie generalnym w Sandomierzu. Przyczynił się do podpisania ugodowego porozumienia 14 IV 1570 r. Dążył do wprowadzenia jedności pomiędzy Kościołem luterańskim i Braćmi czeskimi. Próbował też zachęcić do pomysłu książąt niemieckich, do których wystosował listy promujące unię kościelną. W 1583 r. wraz z przedstawicielami Kościoła reformowanego i Braci czeskich (Janem Lorencem i Pawłem Gilowskim) podpisał potwierdzenie zgody sandomierskiej. Na przełomie lat 80. i 90. zapobiegał wspólnie z Turnowskim zwołaniu wspólnego synodu protestantów, który mógłby doprowadzić do rozłamów. Z czasem zaczął nalegać na zwołanie synodu, który miał się zjechać do Radomia w 1594 r. Został pozbawiony funkcji w Grodzisku w związku z konwersją Jana Ostroroga co pogorszyło sytuację materialną. Po trzech latach w 1592 r. został powołany na pastora w Brodnicy i kaznodzieję na dworze Zofii Działyńskiej. W 1594 pod naciskiem Pawła Gerickego wydał polski przekład konfesji augsburskiej z 1530 r. Krytycznym w stosunku do Braci Czeskich wstępem zaognił stosunki między Kościołami i spotkał się z odpowiedzią Turnowskiego, która zapewne uświadomiła Glicznerowi i patronom ewangelików, że rozpowszechnienie druku konfesji spowodowałoby poważne konflikty. Pogodził się z Turnowskim na synodzie w Krakowie w 1595 r. Kilka miesięcy później przewodził synodowi w Toruniu, podczas którego, pomimo trudności i narastających sporów, udało się utrzymać zgodę sandomierską. Pod koniec lat 90. polemizował z Piotrem Skargą w obronie konfederacji warszawskiej. Wziął udział w synodzie wileńskim w 1599 dążącym do zgody wyznaniowej pomiędzy prawosławnymi i protestantami w Rzeczpospolitej. Wraz w J. Sz. Turnowskim wystosował list do patriarchy Konstantynopola zawierający propozycję porozumienia kościelnego. Starania nie przyniosły efektu. Podjął się opracowania dziejów Polski. Zasłynął jako autor pierwszego polskiego traktatu o wychowaniu dzieci. Zmarł z Brodnicy w 1603 roku.

Bibliografia:

• Chemperek D., Zgoda sandomierska (1570) jej sens i wartość, „Zeszyty Sandomierskie: biuletyn Towarzystwa Naukowego Sandomierskiego w Sandomierzu: TNS”, R. 27, nr 50, 2021, s. 64-9
• Barycz H., Erazm Gliczner, PSB T VIII, 1959-60, s. 50-2
• Halecki O., Zgoda sandomierska 1570 r. jej geneza i znaczenie w dziejach reformacji polskiej za Zygmunta Augusta, Warszawa 1915
• Gmiterek H., Szymon Teofil Turnowski w obronie zgody sandomierskiej, “Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Humaniora” vol. 31, 1978, s. 13-40

Krzysztof Trecy (1530-1591) – w źródłach występuje także pod innymi formami nazwiska np. Tretko, Tretzius, Thretius a wreszcie Trecy (ta ostatnia forma znalazła się w akcie nobilitacji). Urodził się w okolicach Krakowa. Po ukończeniu szkoły w Kieżmarku na Spiszu w 1547 r. rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej kontynuował edukację wittemberskiej Leucorei. W gimnazjum Jana Sturma w Strasburgu został duchownym Kościoła ewangelicko-reformowanego. W latach 1555-9 pełnił funkcję mentora Stanisława Koniecpolskiego w Wittenberdze, Strasburgu, Paryżu i Padwie. W roku 1561 wyjechał do Zurychu i Genewy, gdzie odbył studia teologiczne i biblijne (łącznie z nauką greki i hebrajskiego) pod okiem Jana Kalwina i Teodora de Beze. Po powrocie do Krakowa w 1563 r. utworzył gimnazjum kalwińskie, którym kierował i osobiście prowadził wykłady dla najwyższych klas. Na zlecenie synodu zborów małopolskich z 1569 r. przetłumaczył na język polski konfesję helwecką Bullingera, która stała się podstawą dla przyszłej konfesji sandomierskiej. W czasie synodu sandomierskiego był jednym z propagatorów stworzenia własnej polskiej konfesji. Podejmował wysiłki na rzecz promowania idei zgody z 1570 w państwach niemieckich oraz w Szwajcarii. Dzięki jego staraniom Konfesja sandomierska uzyskała akceptację teologów w Heidelbergu, Lipsku i Wittenberdze. Przyczynił się także do powstania kościoła reformowanego w Krakowie w 1572 r. W latach 60. i 70. często podróżował na zachód, zwłaszcza do Szwajcarii. Cieszył się uznaniem przywódców Kościoła Reformowanego. Poza Janem Kalwinem, i Teodorem de Beze, utrzymywał kontakty z Filipem Melanchtonem i Henrykiem Bullingerem. Uzyskał nobilitację w 1580 r. oraz tytuł sekretarza królewskiego. Do jego najważniejszego dzieła należy niewątpliwie opracowanie tekstu Konfesji sandomierskiej w oparciu o Confessio Helvetica posteriori H. Bullingera. Wydał dzieła Sturma – reformatora szkolnictwa oraz przełożył Kompendium chrześcijańskiej religii Bullingera.

Bibliografia:

• Czubek J., Krzysztof Trecy przywódca kalwinów małopolskich, „Reformacja w Polsce” R I. 1921, Nr 1
• Chemperek D., Zgoda sandomierska (1570) jej sens i wartość, „Zeszyty Sandomierskie: biuletyn Towarzystwa Naukowego Sandomierskiego w Sandomierzu: TNS”, R. 27, nr 50, 2021, s. 64-9
• Augustyniak U. Konfesja sandomierska: wstęp historyczny, Warszawa 1994
• Leszczyński R., Konfesja sandomierska: dzieje tekstu, Warszawa 1994

Mikołaj Gliczner – starszy, rodzony brat Erazma Glicznera. Podobnie jak brat kształcił się w Złotoryi, gdzie najprawdopodobniej zetknął się z reformacją i znalazł się w kręgu księcia Albrechta Hohenzollerna, który w 1549 r. mianował go pastorem w mazurskim Passenheim (Pasym) a od 1550 w Ortelsburgu (Szczytno). Popadł w zatarg z lokalnym starostą i w 1553 r. przeniósł się do Brodnicy, której starosta – Rafał Działyński przeszedł na luteranizm. Od 1563 był kaznodzieją polskiej gminy luterańskiej w Poznaniu. Tam też toczył walkę ze zwolennikami unitaryzmu. W 1568 r. uczestniczył w rokowaniach z Braćmi czeskimi w kwestii unii wyznaniowej. Uważany za osobę zdecydowanie mniej wybitną niż młodszy brat, pozostawał w jego cieniu. Uczestniczył wraz z Erazmem w synodzie sandomierskim jako przedstawiciele Kościoła augsburskiego w Wielkopolsce. Często w literaturze pisze się zbiorczo o posunięciach i stanowisku obydwu braci w czasie synodu z 1570 r. Ostatnie wzmianki na jego temat pochodzą z 1578 r.

Bibliografia:

• Barycz H., Erazm Gliczner, PSB T VIII, 1959-60, s. 50-2
• Halecki O., Zgoda sandomierska 1570 r. jej geneza i znaczenie w dziejach reformacji polskiej za Zygmunta Augusta, Warszawa 1915

Joachim Camerarius starszy (1500-1574) – humanista i filolog. Studiował w Lipsku (1516), gdzie poznał grekę pod kierunkiem Petrusa Mosellanusa. Podczas studiów w Erfurcie (1518) należał do kręgu humanistów skupiającego m.in. Mutianusa Rufusa. Do Wittenbergi przybył w 1521 r., przyłączając się do reformatorów i zawierając bliską przyjaźń z Filipem Melanchtonem, którą kultywował całe życie. Po śmierci Melanchtona napisał jego biografię. Od 1522 r. wykładał w Wittenberdze; w latach 1535-1541 ma profesurę w Tybindze, a następnie (1541-1574) w Lipsku.

Do jego dorobku należą liczne edycje starożytnych tekstów. Do niewydanych dzieł należy historia braci czeskich (Unitas Fratrum), wydana przez Ludwika Camerariusa.

Dzieła:

• https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/person/gnd/118518569

Philip Camerarius (1537-1624) – prawnik i historyk, syn Joachima Camerariusa starszego. Uczęszczał do słynnego gimnazjum w Pfocie, a następnie studiował w Lipsku, Tybindze i Strasburgu. Podczas podróży edukacyjnej do Włoch został uwięziony przez inkwizycję (zob. Philippus Camerarius, Prawdziwa i wierna relacja o uwięzieniu w Rzymie, przeł. Mikołaj Szymański, oprac. Lech Szczucki, Warszawa 1984). W latach 1584-1624 wykładowca na uniwersytecie w Altdorfie (Academia Nordica).

Ludwik Camerarius (1573-1651) – dyplomata, prawnik, syn Joachima Camerariusa młodszego, wnuk Joachima Camerarius starszego. Wykształcony na uniwersytetach w Aldorfie, Helmstedt, Bazylei. Od 1597 r. jako prawnik przy Sądzie Kamery Rzeszy w Spirze. Od 1598 r. w służbie Fryderyka V, elektora Palatynatu (1610 – radca, od 1610 – nadworny radca; 1611 – tajny radca). W przededniu Wojny Trzydziestoletniej główny architekt polityki Palatynatu; odpowiedzialny za relację z Królestwem Czech i za przyjęcie korony czeskiej przez Fryderyka V. Po klęsce pod Białą Górą kierował emigracyjnym dworem Fryderyka w Den Haag.

W 1605 r. wydał historię Braci Czeskich, spisaną przez Joachima Camerariusa starszego, do której dołączył tekst Zgody Sandomierskiej (Narratio; De Fratrum Orthodoxorum Ecclesiis in Bohemia, Moravia, et Polonia, Heidelberg: Typis Voegelinianis, 1605).

Dzieła:

• https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/person/gnd/118666754

Daniel Ernest Jabłoński (1660-1741) był zagranicznym seniorem Jednoty braci czeskich w Wielkopolsce i Jednoty Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednocześnie pełnił stanowisko nadwornego kaznodziei na dworze Hohenzollernów w Berlinie. Wywodził się z rodziny czeskobraterskiej, która wyemigrowała do Polski pod wpływem prześladowań w Czechach.  Jego dziadkiem był słynny uczony Jan Amos Komensky, również senior braci czeskich.

Jabłoński był wybitnym intelektualistą. Kształcił się na uniwersytetach we Frankfurcie nad Odrą oraz w Oxfordzie. Prowadził bogatą korespondencję z uczonymi z całej Europy, zajmował się teologią, historią, językoznawstwem. Wraz z Gottfriedem Wilhelmem Leibnizem był założycielem Akademii Nauk w Berlinie, której później został prezydentem.

Jabłoński wiele czerpał z tradycji braci czeskich, czego wyrazem były między innymi jego poglądy ireniczne. Działał na rzecz zjednoczenia kościołów protestanckich zarówno w dwuwyznaniowej Brandenburgii-Prusach, jak i na terenie Rzeczypospolitej. Źródłem inspiracji i wzorem udanego porozumienia międzywyznaniowego była dla niego zgoda sandomierska. W 1570 r. w Sandomierzu reformowani, luteranie i bracia czescy uznali wzajemnie swoje wyznania zachowując jednocześnie odrębność. Jabłoński starał się rozpowszechnić wiedzę o porozumieniu pisząc książkę zatytułowaną Historia Consensus Sendomiriensis (1731). Rozprawa oprócz opisu samej zgody sandomierskiej zawiera również szerszy opis historii kościołów protestanckich od Jana Husa do czasów współczesnych Jabłońskiemu ze szczególnym naciskiem na zabiegi ireniczne. Mimo historycznego charakteru dzieła miało ono na celu ukazanie, że działania ireniczne potrafią być skuteczne, a unia różnych wyznań może działać w praktyce.

Poza Historia Consensus Jabłoński jest autorem wielu pism teologicznych, a także politycznych takich jak np. Jura et libertates Dissidentium in Religione Christiana (1708), której celem miała być ochrona polskich innowierców. Podejmowanie takich działań było wypełnianiem zadań zagranicznego seniora i realną pomocą dla dysydentów. Jednocześnie jednak Jabłoński pozostawał lojalny wobec Hohenzollernów i jego działania wpisywały się w polityczny plan Brandenburgii-Prus wykorzystywania politycznego sprawy polskich dysydentów, czego przykładem może być jego broszura opisująca tumult toruński Das Betrübte Thorn (1725).

David Pareus (1548-1622) – reformowany teolog, urodzony na Śląsku, w luterańskiej rodzinie, jako syn Johannesa Wänglera i Magdaleny Franck. Uczęszczał do gimnazjów w Jeleniej Górze (Hischberg), w Amberg oraz w Heidelbergu (Collegium Sapientiae). Studiował na uniwersytecie w Heidelbergu, gdzie do jego wykładowców należał Zacharias Ursinus. Od 1571 r. pracował w Heidelbergu jako nauczyciel, a od 1573 r. jako pastor w Hemsbach, a następnie (1577) w Oggersheim i od 1578 r. w Winzingen. Od 1584 r. przewodził Collegium Sapientiae. W latach 1598-1621 Pareus był profesorem teologii na Uniwersytecie w Heidelbergu, w momencie gdy elektor Palatynatu Fryderyk V zabiegał o przywództwo w Unii Protestanckiej, by następnie zostać królem Czech (1619-1620).

Był jednym z najbardziej wpływowych polemistów reformowanych w Rzeszy. Najszerszą sławę zyskały mu jednak utwory o charakterze irenicznym, kontynuujące tradycję Zachariasa Ursinusa. Pierwsze miejsce wśród nich zajmuje traktat Irenicum sive de unione et synodo evangelicorum liber votivus, wydany w Heidelbergu w latach 1614-1615, a następnie wielokrotnie przedrukowywany. W traktacie tym Pareus kreśli obraz możliwej zgody Kościołów chrześcijańskich, w istocie jednak obejmującej wyznania protestanckie, czyli luteranów i wyznania reformowane (kalwinistów). Jako przykład udanego porozumienia Pareus przedrukował Zgodę sandomierską.

Dzieła:

• https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/person/gnd/119534479

Christoph Matthäus Pfaff (1686-1760) był teologiem luterańskim. Uznawany jest za jednego z pierwszych reprezentantów teologicznego oświecenia w ramach niemieckiego protestantyzmu.

Uczęszczał do szkół w rodzinnym Stuttgarcie oraz Tybindze. W latach 1699-1704 studiował filozofię i teologię na uniwersytecie w Tybindze. W 1706 r. uzyskał stypendium uniwersyteckie, które umożliwiło mu podróże wewnątrz Niemiec oraz do Danii, Holandii i Anglii. Od 1709 r. podróżował wraz z dworem dziedzicznego księcia Wirtembergii Fryderyka Ludwika (1698-1731). W 1715 r. opublikował fragmenty pism Ireneusza z Lyonu, które rzekomo odnalazł, ale w rzeczywistości sfałszował. Pfaff został w 1717 r. mianowany profesorem teologii w Tybindze, a od 1720 r. był kanclerzem uniwersytetu i głównym pastorem (primariusem) wydziału teologicznego. W 1724 r. został mianowany palatynem dworu cesarskiego. W 1731 r. został członkiem berlińskiej Akademii Nauk. Pfaff opuścił Tybingę w 1756 r. Resztę życia spędził w Gießen, pełniąc stanowiska profesora teologii oraz kanclerza tamtejszego uniwersytetu. Jedocześnie był generalnym superintendentem Hesji-Darmstadt.

W swojej działalności naukowej Pfaff zajmował się niemal każdą gałęzią teologii. Był specjalistą od filologii biblijnej, znał języki orientalne. Zajmował się również historią kościoła i prawem kościelnym kościołów protestanckich. Pfaff opowiadał się za unią między denominacją luterańską i reformowaną. Uważał, że różnice między tymi wyznaniami mają jedynie charakter poboczny, a co do podstaw wiary panuje między nimi jedność. Pfaff brał udział w inicjatywach zjednoczeniowych. W latach 1720-1723 współpracował z posłami Corpus Evangelicorum na rzecz unii kościelnej. Projekt ten spotkał się jednak z ogromną krytyką i nie został zrealizowany. W tym czasie Pfaff opublikował swoje najważniejsze ireniczne pisma – “Alloquium irenicum ad Protestantes” z 1720 r. i “Gesammelte Schrifften, so zur Vereinigung der Protestirenden Kirchen abzielen” z 1723 r. Poza nimi Pfaff pozostawił po sobie liczne dzieła, zwłaszcza rozprawy dogmatyczne, kościelno-historyczne i kościelno-prawne oraz podręczniki.

Samuel Strimesius (1648-1730) był teologiem reformowanym. Edukację rozpoczął w rodzinnym Królewcu, a następnie przeniósł się do gimnazjum w Berlinie. Kształcenie uniwersyteckie rozpoczął we Frankfurcie nad Odrą i kontynuował je na angielskich uczelniach Cambridge i Oxford. W 1674 r. wrócił do Frankfurtu nad Odrą, gdzie otrzymał nadzwyczajną profesurę z filozofii, a niedługo potem zwyczajną profesurę z fizyki. W 1679 r. został duchownym reformowanym. Pełnił stanowisko głównego pastora uniwersyteckiego. W 1696 r. otrzymał tytuł profesora zwyczajnego w dziedzinie teologii. Pięciokrotnie był rektorem uczelni we Frankfurcie nad Odrą.

Strimesius był zwolennikiem unii kościołów protestanckich. Starał się w swoich pismach irenicznych przedstawić bliskość doktryny reformowanej i luterańskiej. Kładł nacisk na podobieństwa łączące oba wyznania, jedocześnie uznając różniące je kwestie za nieistotne dla zbawienia. Uważał, że kościoły te są zgodne co do najważniejszych prawd wiary. W 1703 r. na zaproszenie króla pruskiego Fryderyka I wziął udział w kolokwium w Berlinie, którego celem miało być zjednoczenie obu wyznań protestanckich. Zakończyło się ono niepowodzeniem. W 1704 r. Strimesius wydał tekst zgody sandomierskiej w wersji łacińskiej wraz z niemieckim przekładem. Wydanie jest zaopatrzone jego przedmową. Strimesius wydawał także inne pisma ireniczne („Entwurf von der Einigkeit der Evangelischen im Grunde des Glaubens” (1704), „Theologischer Unterricht vom Kirchenfrieden” (1705), „De unione Evangel. Ecclesiastica” (1711)) oraz pisma teologiczne, kazania i rozprawy naukowe.

Bibliografia

• Tschackert, Paul, “Strimesius, Samuel” in: Allgemeine Deutsche Biographie 36 (1893), S. 595-596 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd117676772.html#adbcontent
• Lothar Noack, Jürgen Splett, Bio-Bibliographien: brandenburgische Gelehrte der frühen Neuzeit, Berlin 2001, s. 512-528

1. Consensus Sendomiriensis
2. Original manuscript in Národní muzeum (Praha), Fragm. 1 E b 1/3, fol. 1r–38v (Iter); fol. 39r–44r (Consensus).
3. Bartel, ‘Zgoda Sandomierska na tle dążeń ekumenicznych protestantów polskich i litewskich w XVI–XVIII wieku (w 400-lecie jej powstania)’, Rocznik Teologiczny 12 (1970), p. 13–15
4. Barton (hrsg.), Ostmitteleuropas Bekenntnisschriften der evangelischen Kirche A. und H.B. des Reformationszeitalters, vol. 3/1, Budapest 1987, p. 273–279.
5. Consensus sive concordia in fide et religione Christiana, s/l 1586.
6. Consensus, oder Christliche Vereinigung in Religions und Glaubens Sachen, [Amberg] 1605.
7. E. Jabloński, Historia Consensus Sendomiriensis, inter Evangelicos Regni Poloniae, et M.D. Lithuaniae in Synodo Generalis Evangelicorum utriusque partis, Sendomiriae An. MDLXX. Die 14. Aprilis, Berolini 1731, p. 185–195 [= Jabloński, Historia].
8. P. Jürgens – K. Daugirdas, ‘Konsens von Sandomierz – Consensus Sendomiriensis, 1570’, in A. Mühling –P. Opitz (hrsg.), Reformierte Bekenntnisschriften, vol. 3/1, Neukirchen-Vluyn 2012, p. 1–20.
9. Łukaszewicz, O kościołach Braci czeskich w dawnej Wielkiejpolsce, Poznań 1935.
10. A. Niemeyer (ed.), Collectio Confessionum in Ecclesiis Reformatio Publicatarum, Lipsiae 1840, p. 553–561.
11. Pareus, Irenicum sive De Unione Et Synodo Evangelicorum Concilianda Liber Votivus, Francoforti – Heidelbergae 1614, p. 120–125.
12. Pelikan, ‘The Consensus of Sandomierz: A Chapter from the Polish Reformation’, Concordia Theological Monthly 18 (1947), p. 826–830; repr. in: D. Petkunas, ‘The Consensus of Sandomierz: An Early Attempt to Create a Unified Protestant Church in Sixteenth-Century Poland and Lithuania’, Concordia Theological Quarterly 73 (2009), p. 344–346 [= Pelikan, ‘The Consensus of Sandomierz’].
13. Sipayłło, Akta Synodów Różnowierczych w Polsce, 4 vols., Warszawa 1966–1997, vol. 2 (1972), p. 272–295 (Iter), 295–298 (Consensus).
14. Smend, Die Synoden der Kirche Augsburgischer Konfession in Großpolen im 16., 17. und 18. Jahrhundert, Posen 1930, p. 61–64 [= Smend, Die Synoden].
15. S. Strimesius, Consensus Sendomiriensis, ab Evangelicis, Augustanae, Bohemicae et Helveticae, Confessionis Sociis olim initus, Francofurti Adviadrum 1704, p. 1–18.

1. Bartel, ‘Zgoda Sandomierska na tle dążeń ekumenicznych protestantów polskich i litewskich w XVI–XVIII wieku (w 400-lecie jej powstania)’, Rocznik Teologiczny 12 (1970), p. 3–30; tłum. O. Bartel, ‘Der Consensus Sendomiriensis vom Jahre 1570 im Lichte der ökumenischen Bestrebungen in Polen und Litauen im 16., 17. und 18. Jahrhundert’, Luther-Jahrbuch 40 (1973), 107–128.
2. Bickerich, ‘Zur Geschichte der Auflösung des Sendomirer Vergleichs’, Zeitschrift für Kirchengeschichte 49 (1930), NF XII, p. 350–381.
3. Bidlo, Jednota bratksá v prvním vzhnanství, 4 vols., Praha 1909, vol. 3, p. 154, 166–173, 184–185
4. Dworzaczkowa, Bracia czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, Poznań 1997, 39–41.
5. Gmiterek, ‘Problemy unifikacji liturgii braci czeskich i kalwinów w Rzeczypospolitej XVI–XVII wieku’, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sec. F, XL (1985), 93–115
6. Gmiterek, ‘Obóz różnowierczy w Polsce wobec idei colloquium charitativum za Władysława IV’, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sec. F, XXXV/XXXVI (1980–1981), 69–88.
7. Gmiterek, ‘Szymon Teofil Turnowski w obronie zgody sandomierskiej’, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sec. F, XXXI (1976), 13–39.
8. Halecki, Zgoda sandomierska 1570 r., Warszawa 1915.
9. E. Jordt Jørgensen, Ökumenische Bestrebungen unter den polnischen Protestanten bis zum Jahre 1645, København 1942 .
10. Lehmann, Konfesja sandomierska na tle innych wyznań, Warszawa 1937.
11. Lukšaitė, Reformacija Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje ir Mažojoje Lietuvoje. XVI a. trečias dešimtmetis – XVII a. pirmas dešimtmetis, Wilno 1999, 334–336.
12. Małłek, ‘Sandomir, Consensus von’, in Theologische Realenzyklopädie, 36 vols., Berlin – New York 1976–2004, vol. 30 (1999), 29–31.
13. G. Müller, ‘Der Consensus Sendomirensis – Geschichte eines Scheiterns? Zur Diskussion über Protestantismus und protestantische Konfessionalisierung in Polen-Litauen im 16. Jahrhundert’, in K. Lambrecht; J. Bahlcke; H.-C. Maner (hrsg.), Konfessionelle Pluralität als Herausforderung. Koexistenz und Konflikt in Spätmittelalter und Früher Neuzeit, Leipzig 2006, 397–408
14. Petkunas, ‘Consensus of Sendomir: A Unique Ecumenical Document in Sixteenth-Century Polish-Lithuanian Protestant Christianity’, Tiltai/Bridges 9 (2005).181–200.
15. Ptaszyński, Introduction: Searching for Compromise, w: Searching for Compromise? Interreligious Dialogue, Agreements, and Toleration in 16th–18th Century Eastern Europe, ed. Maciej Ptaszynski and Kazimierz Bem, Brill, Leiden 2022, p. 1–31.
16. Ptaszyński, Was a Confessional Agreement in Early Modern Europe Possible? On the Role of the Sandomir Consensus in the European Debates, „Religions“ 13, 2022, 994. https://doi.org/10.3390/rel13100994
17. Ptaszyński, Andrzej Węgierski (1600–1649): Polnisch-reformierte Geschichtsschreibung im 17. Jahrhundert zwischen Polemik und Irenik, w: Konfessionelle Geschichtsschreibung im Umfeld der Böhmischen Brüder (1500–1800): Traditionen – Akteure – Praktiken, hrsg. von Joachim Bahlcke, Jiří Just, Martin Rothkegel, Wiesbaden, Harrassowitz 2022, p. 323-348.
18. Ptaszyński, Der Konsens von Sendomir in der europäischen Irenik, w: Confessio im Konflikt. Religiöse Selbst- und Fremdwahrnehmung in der Frühen Neuzeit. Ein Studienbuch, hrsg. von Mona Garloff, Christian Volkmar Witt, Göttingen 2019, p. 255–278.
19. Völker, ‘Die Unionsgedanken Consensus Sendomiriensis’, Zeitschrift für Osteuropäische Geschichte NF 3 (1933), 508–525.
20. Sławiński, Toruński synod generalny 1595 roku. Z dziejów polskiego protestantyzmu w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 2002
21. Tazbir, ‘Die Religionsgespräche in Polen’, in G. Müller (hrsg.), Die Religionsgespräche der Reformationszeit, Gütersloh 1980, 127–144
22. Urban, ‘Consensus Sendomiriensis’, in H. J. Hillerbrand (ed.), Oxford Encyclopedia of the Reformation, 4 vols., New York 1996, vol. 1, 413–414.
23. Wotschke, ‘Erasmus Gliczner’, Aus Posens kirchlicher Vergangenheit 6 (1917/1918), 1–73
24. Wotschke (hrsg.), Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen (Archiv für Reformationsgeschichte, Ergänzungsband 3), Leipzig 1908.
25. —, ‘Christoph Thretius. Ein Beitrag zur Geschichte des Kampfes der reformierten Kirche gegen den Antitrinitarismus in Polen’, Altpreussische Monatsschrift 44 (1907), 1–41, 151–210
26. Wrzecionko, ‘Die Religionsgespräche in Polen unter dem Aspekt ihrer Unionsbestrebungen’, in G. Müller (hrsg.), Die Religionsgespräche der Reformationszeit, Gütersloh 1980, p. 145–152.